Zestoa, istorioen bailaran
Izarraitz mendilerroaren magalean dago Zestoa, Azpeitiatik eta Zumaiatik kilometro gutxira. Ur termaletan tradizio handiko herria da, bertako bainuetxea 1804an ireki zutenetik. Zestoako Hotel-Bainuetxea Gipuzkoako turismoaren aitzindaria izan zen. Gaur egun, Euskal Autonomia Erkidegoan dagoen bainuetxe bakarra da.
Zestoako erdigunean nabarmentzekoak dira Portalekoa, Lizenziadokua eta Arretxe etxeak. Inguruetan, berriz, Zubiaurre zubia igarota, XVI. mendeko Lili jauregi gotikoa bisitatzea merezi du. Hemendik gertu bi aztarnategi arkeologiko garrantzitsu daude: Idiakaitz (Irikaitz) eta Ekaingo kobazuloa. Haitzuloa itxita dago baina kobazuloaren erreplika ikusgai dago, Ekainberri museoan.
Irailaren hasieran ospatzen dira Zestoako herriko jai nagusiak, "Amabirjinak". Maiatzean, Gurutze Santuaren festak izaten dira, danborrada eta guzti. Abenduaren 26an, berriz, Soro Peri bezala ezagunagoa den San Esteban azoka antolatzen dute.
Zestoako lurretan jendea Paleolito garaitik bizi izan den arren, Zestoa izena 1383an Joan I.a Gaztelako erregeak emandako hiri-gutunarekin sartu zen historian. Jauntxoen arteko gatazkek baldintzaturiko Erdi Aroan sortu eta indartu zen herria, beste asko bezala, baina badira bere ibilbidea inguruko beste zenbait herriren joeratik bereizten duten zenbait elementu. XVIII. mendearen erdialdean aurkituriko ur termalek garai berri baten hasiera suposatu zuten. Osasun turismoaz gain, Ertxinako meategietako lignitoaren erauzketak edo zementu industriak ere eragin garrantzitsua izan zuten Zestoaren historia luzean.
Musika, zinema, literatura, pintura, argazkilaritza, dantza… Herri txikia izan arren, Zestoan kultur adierazpen ugari eta anitzak aurki daitezke, bai maila herrikoi batean, baita profesionalki horretan aritzen den jendearen bitartez ere.
Pio Baroja (Donostia 1872-Madril 1956)
Idazlea
Idazle bihurtu baino lehen, medikuntza ikasketak egin zituen eta bere lehen destinoa Zestoa izan zen. Bertan herriko mediku izandako apenas bi urteetan konturatu zen hura ez zela nahi zuen bizimodua. Bere liburuetako paisaia asko Zestoan inspiratuak daude.
Manuel Olaizola "Uztapide" (Deba 1909-Oiartzun 1983)
Bertsolaria
Endoia auzoko Uztapide baserrian jaioa, morroia, ikazkina, basomutila, baserritarra… izan zen, baina batez ere bertsolaria. Euskal ahozko literaturaren ordezkari gorenetako bat izan zen.
Axun Arrazola (Zestoa 1912-Donostia 1995)
Ikerlaria
Zestoako kale izendegian izena duen emakume bakarra da. Mariaren Konpainiako erlijiosa, Errenazimendu garaiaren ikerketan espezializaturiko artearen historialaria, turismo eskola baten sortzailea… Ekimen ugari aurrera eraman zituen emakumea izan zen.
Behe PaleolitoaZestoako lehen gizakien arrastoak
Irikaitz aztarnategian Zestoako herrian agertu diren gizakien arrastorik zaharrenak topatu dira.Erdi PaleolitoaNeandertal gizakiaren arrastoak Amaldako koban
Amaldako koban neandertal gizakien arrastoak topatu dira.Goi Paleolitoa (14.000-13.000 urte)Ekaingo margoak egiten dira
Gizakiaren Ondare izendatuak izan diren Ekain kobako margoak sortu egiten dira.Erdi Aroa, XIV. Mende erdialdeaLili Jauregiko etxe multzoaren sorrera
Lili familia bere jauregia izango denaren lehendabiziko erakikuntzekin hasten da.1383Zestoa hiribilduaren sorrera
Zestoa izena 1383an Joan I.a Gaztelako erregeak emandako hiri-gutunarekin sartu zen historian. Jauntxoen arteko gatazkek baldintzaturiko Erdi Aroan sortu eta indartu zen herria.1549Zestoako sutea
Ordurarte existitzen zen herria guztiz suntsitu zuen sutea gertatu zen. Berreraikitzearekin batera hasi zen gaur eguneko Zestoako konfigurazio berria1792Gesalagako uren aurkikuntza
Zestoako etorkizuna baldintzatu zuten uren aurkikuntza ematen da. Ur berezi hauei esker hainbat gaixotasun sendatzea omen zegoen… Bainuetxea eta turismoa izango ziren ondorio nagusietako batzuk.1793/1795Konbentzio gerra eta Lili Jauregiko hormen erortzea
Konbentzio gerrak inzidentzia nabaria izan zuen Zestoan, soldaduek eragiten zituzten gatazkengatik batez ere. Garai honetan Lili Jauregiko hormen zati haundi bat erori (edo suntsitu) egiten dira.XVIII. Mendean zeharHarresien botatzea
Korpiño estu bat kentzea bezalako sentsazioa izan zuten Zestoarrek herriguneko harresiak kentzeko erabakia hartu zenean. Ordutik Zestoa zabaltzen eta zabaltzen egon zen.1895Bainuetxearen eraikuntza
Gobernu presidenteak, politikariak, aristokratak, merkatari aberatsak… eraikuntza zoragarri honetan hartu zituzten hain famatuak ziren Zestoako ur osasuntsuak.